Donosimo razgovor s DJEVAMA. Djeve su iznimno zanimljiv post-arhitektonski kolektiv koji surađuje od 2018. godine. Osnovale su ga Katarina, Nevena i Marina, a više o njima, čime se bave i kako razmišljaju saznajte ispod.
Tko su DJEVE i kako su se oformile?
DJEVE su post-arhitektonski kolektiv koji deluje na relaciji Beograd-Stokholm-Berlin, a koji su inicirale Katarina Petrović, Nevena Balalić i Marina Ilić. Djeve su, pre svega, nastale kroz ideju formiranja platforme u okviru koje bismo se, iz autorske pozicije, bavile temama koje su izvan okvira delovanja formalne arhitektonske prakse. Pod imenom “Djeve” postojimo od 2018. godine, mada naš zajednički rad počinje nekoliko godina ranije.
Upoznale smo se na beogradskom arhitektonskom fakultetu i naša prvobitna saradnja je bila profesionalna – zajedno smo radile na arhitektonsko-urbanističkim konkursima. Međutim, vremenom smo, izvan striktno profesionalne sfere, prepoznale zajedničke ideološko-kreativne senzibilitete i što je još važnije – međusobno poverenje i prjateljstvo.
Čime se bavite?
Djeve kolektiv je ukorenjen u arhitektonsko-inženjerskoj praksi, ali paralelno deluje kroz druge narative – vizuelne studije, istraživačke radove, aktivizam i audio studije. Iako nas je tri koje činimo srž kolektiva, saradnja sa drugim profesijama, individuama i kolektivima, je nešto što ističemo kao bitan deo stvaralačke misli i otvoreno je praktikujemo.
Ono što smatramo važnim segmentom svog rada jeste zalaganje za arhitektonsko-urbanističku odgovornost i moral u promišljanju određenog prostora, kroz fokus na socio-kulturološki kontekst. Teme arhitektonskih projekata koje smo do sada najčešće obrađivale tiču se rekonstrukcija i prostorno-programskih intervencija u postojećim strukturama. Primeri toga su projekti “Cerovo” u Crnoj gori, koji ispituje mogućnosti prenamene napuštenog vojnog kompleksa u cilju kreiranja kulturno-umetničkog centra, ili “Analog Revival”, koji se bavi temom prenamene napuštene fabrike folija u Letoniji i stvaranja centra muzičke produkcije i performansa.
Zašto kažete da ste post-arhitektonski kolektiv?
Referišemo se na termin “post-“ kao na nešto što dolazi nakon, na kritičko sagledavanje stanja arhitekture i potrebu da se napravi iskorak u odnosu na tradicionalne stvaralačke procese. Umesto arhitektonskog projekta kao proizvoda, i nečega sto je završeno i zaokruženo, fokusiramo se na procese u sferi samog arhitektonskog delovanja. Oni uključuju istraživanje grafičkog i umetničkog izraza, ciljane i spontane interakcije u okviru umetničko-aktivističkih projekata, odnosno metodologiju koja bi se mogla definisati kao “eksperiment” u cilju dobijanja novih organizacija rada i stvaranja. S obzirom da to nisu klasični projektantski instrumenti, referišemo se na njih kao “post-”, u ponovnom problematizovanju konteksta umetničko-inženjerske produkcije. “Post” etiketu rado koristimo referišući se i na način korišćenja ovog prefiksa u umetnosti, kao eklektičnog pristupa stvaranju.
Zbog čega ističete da ste kolektiv?
Kada smo počinjale da razmišljamo o formiranju zajedničke platforme za rad, želele smo da izbegnemo hijerarhiju i napravimo otklon od vertikalne podele rada. Smatramo da arhitektonske prakse, pa i širi sistemi, treba da funkcionišu demokratski i po principu jednakosti, uz davanje velike slobode individualnom izražavanju.
Kolektivi nisu ništa novo i revolucionarno u arhitekturi, i naši uzori jesu neo-avangardni kolektivi ‘70-tih godina, kao što je na primer bio Arhigram. Tadašnji kolektivi su svojom organizacijom želeli da okončaju kult ličnosti koji je vladao modernizmom i otklone shvatanje arhitekture kao nečega uzvišenog i nedodirljivog.
Nažalost, većina savremenih kolektiva je i dalje nepoznata široj javnosti, i smatra se da je njihov rad i dalje samo u domenu alternativnog i eksperimentalnog, te da su oni deo nečeg Drugog u arhitekturi, bez dodirnih tačaka sa takozvanim mejnstrimom. U takvoj sredini, često nisu ni ozbiljno shvaćeni u profesionalnim krugovima jer su njihovi projekti “samo“ na papiru, ili su manjeg obuhvata u izvođačkom smislu. Međutim, istina je i da je za bilo kakve alternativne sisteme uvek jako teško obezbediti finansiranja, i da mnoge arhitekte, iako imaju velika znanja, upravo zbog tog arhitektonskog morala koji smo pominjale, pre svega ne uspevaju da naplate svoj rad, a posledično ni da ga izvedu, i dobiju širu zapaženost ili priznanje struke. Iako od tih, i mnogih drugih boljki, u arhitektonskim praksama i dalje bolujemo, verujemo da upravo kolektivni rad može da izmeni ove narative. Stoga smo odlučile da i mi damo svoj doprinos.
Pozitivnih primera kolektivnih praksi ima sve više, poput recimo Assemble-a, koji su uspeli da naprave veliki iskorak na mejnstrim sceni. Takođe, jedna od brojnih platformi koja na odličan način obrađuje ovu problematiku zove se upravo “Failed architecture”, čiji članovi smatraju da će arhitektura “fejlovati” sve dok deluje u okviru nepravednih sistema.
Ukoliko nekoga zanima naše dalje promišljanje na ovu temu, Katarina i njen kolega Michele Rinaldi su napisali članak “Go collective or go home“, koji je objavljen u 17. broju italijanskog časopisa Studio, i može se pročitati na našem sajtu.
Funkcionirate na relaciji Beograd – Berlin – Stockholm. Kako izgleda vaš radni proces? Utječu li različite karakteristike tih gradova na način na koji kao individue pristupate istom problemu?
Kada smo krenule da radimo kao kolektiv, 2018. godine, već smo živele u tri različite zemlje. Još tada smo komunicirale isključivo online i isticale smo virtuelnu saradnju kao svojstven koncept, a sada je, u kontekstu pandemije, uveliko stvarnost svih nas, a virtuelna saradnja naša svakodnevnica.
Karakteristike gradova u kojima živimo imaju veliki uticaj na nas i naš rad, oblikuju nas individualno, a kroz komunikaciju stičemo bolji uvid u zajedničke teme fenomena grada i gradskog prostora. Npr. Katarinino istraživanje na temu istorije okupacija prostora u Berlinu, kao žarištu ovakvih prostora, posebno skvotova, poslužilo je Djevama kao podloga za dalje istraživanje i formiranje kolektivnog diskursa na ovu temu.
Takođe, konstantna razmena znanja o tehničkim standardima u projektovanju, pravilima uređenja gradova, strukturi rada u firmama, pomažu nam da se kritički i temeljnije postavimo prema sistemima u kojima se nalazimo. Sa druge strane, kulturološke razlike kojima smo izložene utiču na širinu našeg sagledavanja, dajući nam direktan uvid u sam koncept života u drugim sredinama.
Vaši projekti variraju od apstraktnog do realnog, od crteža do teksta, od istraživanja do pisanja. Koji biste projekt izdvojili kao onaj koji najbolje opisuje ono čemu težite i zbog čega?
U užem projektantskom smislu, kroz konkursni projekat “Cerovo” smo do sada najopsežnije plasirale ideju o rekonstrukciji jednog napuštenog kompleksa i njegovoj prenameni u kulturni distrikt grada – od urbanističkog planiranja, preko projektovanja pojedinačnih objekata i pejzažnog uređenja, do nivoa enterijera. Čitav projekat u tom smislu nosi kompleksnost koja se ogleda u promišljanju budućeg života nekadašnjeg vojnog postrojenja, arhitekture postojećih devastiranih objekata, ali i arhitekture otvorenog prostora koji ih okružuje, te njihovih međusobnih relacija.
Takođe, ideja o uključivanju lokalne zajednice u procesu planiranja jednog ovakvog centra i planiranje prostora u samom kompleksu za rad nezavisnih umetničkih organizacija i kolektiva, što smo dale kao predlog izvan konkursnog obuhvata, je nešto što bismo itekako volele da se uzme u razmatranje prilikom donošenja odluka o gradskim prostorima. Pored toga, osmislile smo i niz ekonomski samoodrživih celina, kao npr. onih se tiču proizvodnje hrane u baštama, njene obrade i pripreme u restoranima, i na kraju konzumacije, sve na nivou kompleksa.
Projekat je izložen na Crnogorskom salonu arhitekture 2020. godine, ali se, nažalost, nije našao među samim pobedničkim konkursnim rešenjima. Iako ostaje na idejnom/apstraktnom nivou, smatramo da je projekat značajan jer plasira ideje koje su primenjive u širim okvirima. Tema rekonstrukcije i revitalizacije objekata i kompleksa, umesto često nepotrebne gradnje novih, u fokusu je našeg istraživanja već neko vreme.
U širem stvaralačkom smislu, izdvojili bismo i Nevenine grafičke studije na temu linijskog crteža, “Crkve” i “Neogobleni”, ili Katarinin podkast “Another Berlin” koji stvara zajedno sa Cody-jem Swanson-om, i obrađuje teme koje se tiču specifičnog razvoja grada Berlina. Ili Marininu slikarsku seriju “Waiting”, kao projekat razmene grafičke interpretacije ženskog tela i intimnih priča o poziciji žene u različitim društvenim kontekstima.
Jedna od tema kojom se bavite je i ravnopravnost spolova. Zbog čega je ta tema posebno važna? Mislite li da se kroz arhitekturu i umjetnost može pozitivno utjecati na problem nejednakosti, kako?
Ravnopravnost polova za nas nije izolovana tema koju svom radu priključujemo jer je to naša stvarnost i svakodnevnica. Pozitivno se može uticati svakako, ali istovremenom borbom na svim frontovima, čiji su umetnost i arhitektura samo jedan deo. Ipak, veliki deo arhitektonske i šire javnosti ne shvata da razlozi za borbu uopšte postoje.
Stoga nam je drago da je ime “Djeve”, kao naša svojevrsna lična karta, često okidač da se o poziciji žena u arhitekturi barem diskutuje, jer su osvešćivanje i edukacija ključni. Kao dobar uvid u ovu tematiku bismo preporučile knjigu “Where are the women architects?”, u kojoj autorka Despina Stratigakos jednostavnim jezikom objašnjava glavne probleme sa kojima se žene u arhitekturi susreću. Kada bismo pokušale da ih nabrojimo, mogle bismo da krenemo od istorijskog brisanja ženskih imena kao autorki i opovrgavanja autorskih prava, nedavanje priznanja i nagrada, sistemsko odustajanje žena od bavljenja arhitekturom nakon školovanja, zatim nejednake plate, diskriminacija i još mnogo toga. U praksi, arhitektura je sistem koji su postavili muškarci, koji je dugo ignorisao ženski senzibilitet, i na čiju promenu svakim danom zajedno treba da utičemo. Što kroz razgovor, što kroz udruživanja, zahtevanja svojih prava na radnom mestu, pritiska na pravne sisteme, davanje podrške mladim arhitektkinjama, ili pak kreiranja projekata koji se ovom problematikom bave.
Naš rad na ovu temu, koji bismo okarakterisale kao suptilni aktivizam, možda je najuočljiviji u projektu “Djeva says hey”. Iniciran je od strane Marine Ilić, sa namerom oslobađanja individue na polju slikarstva. “Djeva says hey” se na jedan poetičan način obraća ženama/devojkama/djevama na međunarodnom nivou i na karakterističnom maternjem jeziku, i otvara važne feminističke teme.
Gdje se vidite u budućnosti? Koji su vam budući ciljevi?
Radimo na mogućnostima realizacije pomenutih ideja o prenameni prostora u službi kulture i edukacije, na konkretnim primerima, koordinatama, parcelama. To je veoma široko polje sa velikim potencijalom razvoja, čijoj bismo realizaciji želele da doprinesemo, a koji je, sa druge strane, logičan sledeći korak primene naših dosadašnjih iskustava i studija na ovu temu.
